Οπτικές ψευδαισθήσεις και οφθαλμαπάτες και η έρευνα του παραφυσικού.

Βρισκόμαστε αρκετές φορές απέναντι σε καταστάσεις που δεν είμαστε σίγουροι για το τι ακριβώς είδαμε με τα ίδια μας τα μάτια.Είναι εκείνες οι στιγμές που η "αμφιλεγόμενη" εικόνα δημιουργεί την αβεβαιότητα και πολλές φορές επηρεαζόμενοι από το εξωτερικό περιβάλλον αλλάζουμε και την ψυχοσωματική μας κατάσταση, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η κριτική ικανότητα του νου και να επιφορτιζόμαστε με συναισθήματα.

Σήμερα οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να ξεχωρίζουν τις οπτικές ψευδαισθήσεις που δημιουργούν οι φυσικοί νόμοι από τις οφθαλμαπάτες και τις ψευδαισθήσεις που προκαλούνται από τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου μας. Αυτό γιατί οι τελευταίες, σε συνδυασμό με την εξέλιξη των απεικονιστικών τεχνικών, τους προσφέρουν πολύτιμες "ματιές" στον τρόπο με τον οποίο ενεργεί ο "υπολογιστής" του οργανισμού μας όταν επιτελεί το έργο που αποκαλούμε "αντίληψη του κόσμου".


 Η εικόνα που παρουσιάζουν αυτές οι "ματιές" θα μπορούσε να θεωρηθεί εξαιρετικά ανησυχητική. Αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα που νομίζουμε ότι αντιλαμβανόμαστε αποτελεί στο μεγαλύτερο μέρος της μια κατασκευή , μια εξαιρετικά περίτεχνη και μελετημένη σε λεπτομέρειες σύνθεση στην οποία προβαίνει το μυαλό μας βασιζόμενο σε ελάχιστα πραγματικά στοιχεία.

 Τα οπτικά ερεθίσματα που συλλαμβάνονται από τον αμφιβληστροειδή και αποστέλλονται μέσω του οπτικού νεύρου στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την όραση είναι εξαιρετικά περιορισμένα , ενδεχομένως λιγότερο από το 10% αυτών που υπάρχουν στην πραγματικότητα στο οπτικό μας πεδίο. Αυτά τα λίγα στοιχεία είναι όμως όσα ακριβώς χρειάζεται ο εγκέφαλος για να σχηματίσει μια σαφή εικόνα τού τι θα πρέπει να βλέπουμε με βάση αυτά τα δεδομένα.

Το οπτικό μας σύστημα είναι «δοκιμασμένο» εκατομμύρια χρόνια τώρα και ακολουθεί την πορεία της εξέλιξής μας. Αν δεν επιτύγχανε την αποστολή τού να υποστηρίζει την επιβίωσή μας, οπωσδήποτε θα είχε αλλάξει και θα είχε εξελιχθεί διαφορετικά.

 Τι ακριβώς είναι όμως μια οφθαλμαπάτη για την επιστήμη;

 Ο όρος οφθαλμαπάτη συχνά χρησιμοποιείται χωρίς διάκριση για να περιγράψει τόσο την οπτική ψευδαίσθηση όσο και την οφθαλμαπάτη όχι μόνο από το ευρύ κοινό αλλά και στην επιστημονική βιβλιογραφία.
 Η οπτική ψευδαίσθηση συντελείται στον εξωτερικό κόσμο, ενώ η οφθαλμαπάτη συντελείται μέσα στο μυαλό μας. Η πρώτη έχει να κάνει με τις φυσικές ιδιότητες του φωτός, ενώ η δεύτερη είναι μια κατασκευή του εγκεφάλου. Εξ ου και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που παρουσιάζει.

 Σύμφωνα με τον επιστημονικό ορισμό της, η οφθαλμαπάτη αποτελεί μια ανακολουθία ανάμεσα στην υποκειμενική αντίληψή μας και στην αντικειμενική πραγματικότητα. Σε γενικές γραμμές οι περιπτώσεις οφθαλμαπάτης μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες, είτε βλέπουμε κάτι το οποίο στην πραγματικότητα δεν υπάρχει, είτε δεν βλέπουμε κάτι που υπάρχει μπροστά στα μάτια μας, είτε βλέπουμε κάτι διαφορετικό από ό,τι είναι πραγματικά.

 Είναι ενδιαφέρον ότι πολλοί άνθρωποι βλέπουν τις οφθαλμαπάτες σαν εξαιρέσεις ή σφάλματα στην αντίληψή μας. Αυτό όμως δεν ισχύει. Οι οφθαλμαπάτες βασικά αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις πληροφορίες και κατασκευάζει την αίσθηση μας για την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα έτσι όπως την αντιλαμβανόμαστε σπάνια ταιριάζει με τον κόσμο εκεί έξω 100%». Ένας βαθμός ανακολουθίας σε σχέση με την πραγματική εικόνα υπάρχει λοιπόν σε κάθε εμπειρία μας.Όταν η ανακολουθία αυτή είναι ακραία, τότε μιλάμε για ψευδαίσθηση ή οφθαλμαπάτη .

Το μεγαλύτερο μέρος της αντίληψής μας είναι όμως απατηλό σε κάποιον βαθμό.

Δεν είμαστε κάμερα, είμαστε υπολογιστής.

Όταν κοιτάζετε γύρω σας το δωμάτιο στο οποίο βρίσκεστε, βλέπετε όλα τα έπιπλα και τα αντικείμενα που υπάρχουν μέσα σε αυτό με όλα τα χρώματά τους και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια.
 Η εικόνα αυτή σας φαίνεται απολύτως πραγματική και κανένας δεν αμφισβητεί ότι στον μεγαλύτερο βαθμό της είναι. Το ζήτημα είναι όμως ότι το οπτικό σας σύστημα δεν "βλέπει" πραγματικά όλα αυτά που εσείς νομίζετε ότι βλέπετε. Οι οπτικές πληροφορίες που φθάνουν στο κέντρο οπτικής επεξεργασίας του εγκεφάλου σας είναι στην πραγματικότητα ελάχιστες. Και αν το σκεφτείτε, ακούγεται λογικό,είναι αδύνατον όλα αυτά τα χιλιάδες ερεθίσματα να καταγράφονται ταυτόχρονα με τόσο μεγάλη ακρίβεια. Ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί σαν "κάμερα", αλλά σαν ένας πανέξυπνος υπολογιστής, συγκεντρώνει μόνο τα λίγα στοιχεία που του είναι απαραίτητα και στη συνέχεια "χτίζει" την εικόνα με βάση αυτό που του φαίνεται λογικό, γνώριμο και οικείο,εδώ χρειάζεται να τονίσουμε ότι το τι είναι αρκετό ώστε ο εγκέφαλος να ορίσει τον όγκο των πληροφοριών εξαρτάτε και από το γνωστικό υπόβαθρο του κάθε ανθρώπου αλλά και το ένστικτο του που τον ωθεί σε συγκεκριμένη "κατεύθυνση".

 Ο εγκέφαλος στην πραγματικότητα κατασκευάζει το μεγαλύτερο μέρος της οπτικής εμπειρίας μας.

Οι γενικές πληροφορίες που έχουμε είναι πολύ περιορισμένες. Ο εγκέφαλος παίρνει ως “δείγμα” μόνο ένα μικροσκοπικό ποσοστό της πραγματικότητας που υπάρχει εκεί έξω. Στη συνέχεια, με βάση αυτές τις ελάχιστες πληροφορίες, συμπληρώνει τα κενά με εκτιμήσεις και υποθέσεις.

Αυτό το συμπλήρωμα των κενών δεν περιορίζεται μόνο στην οπτική μας εμπειρία, αλλά σε όλα τα επίπεδα,δηλαδή και  στις υπόλοιπες αισθήσεις μας και σε όλες τις γνωσιακές μας λειτουργίες. Αυτή η διαδικασία της συμπλήρωσης των πληροφοριών είναι πανταχού παρούσα στον εγκέφαλο.Τα παραδείγματα του πώς ο εγκέφαλος επιτυγχάνει μια πολύ πλούσια υποκειμενική εμπειρία βασιζόμενος σε πολύ περιορισμένες πληροφορίες είναι πάρα πολλά.

Η εμπειρία βασίζεται στην απλούστευση.

Για να επιτύχει αυτή τη συμπλήρωση των κενών ο εγκέφαλος προσπαθεί κάθε φορά να συγκρατήσει πληροφορίες που είναι πιο σημαντικές και κατά κάποιον τρόπο θα του επιτρέψουν να κάνει μια κατηγοριοποίηση. Όταν για παράδειγμα κοιτάζουμε ένα αντικείμενο, αυτό που συγκρατεί είναι τα "μόνιμα" χαρακτηριστικά του, αυτά που θα του επιτρέψουν να το αναγνωρίσει αργότερα.
 Για να είναι η κατηγοριοποίηση πιο εύκολη, όπως συμφωνούν οι περισσότεροι ειδικοί, τείνει να απλουστεύει τα πράγματα και να τα ερμηνεύει με τον τρόπο που φαίνεται να έχει περισσότερο νόημα. Αυτό είναι λογικό, γιατί αλλιώς με τόσα ερεθίσματα και πληροφορίες στο μυαλό μας θα επικρατούσε μονίμως χάος. Το "τίμημα" είναι ότι αυτό το "σύστημα" των κενών αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες και "παρεξηγήσεις" σαν αυτές που δημιουργούν οι οφθαλμαπάτες.

 Κάποιες από αυτές τις παρεξηγήσεις έχουν βιολογική εξήγηση που προκύπτουν από τις κινήσεις των ματιών μας όταν κοιτάζουμε κάτι και από τον τρόπο που αυτές επηρεάζουν τη μετάδοση των σημάτων από τους νευρώνες στο οπτικό μας κέντρο.
 Ο συνδυασμός ψυχικών παραγόντων (η υποσυνείδητη προσδοκία να δεις κάτι) και φυσικών- νευροβιολογικών (ο τρόπος που δουλεύει ο εγκέφαλος) "συνωμοτούν" έτσι ώστε ένας άνθρωπος να νομίζει ότι βλέπει διάφορες εικόνες στα πιο απίθανα μέρη.

Τα ευρήματά  δείχνουν ότι είναι κοινό στους ανθρώπους να βλέπουν ανύπαρκτα πράγματα, επειδή οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι είναι "καλιωδιωμένοι" με μοναδικό τρόπο για να αναγνωρίζουν σχήματα εικόνες ή πρόσωπα, με αποτέλεσμα όταν υπάρχει ακόμη και η παραμικρή υπόνοια εμφάνισης των χαρακτηριστικών , ο εγκέφαλος να σπεύδει αυτομάτως να ερμηνεύσει αυτό που βλέπει.

Αν και το φαινόμενο είναι γνωστό εδώ και αιώνες, μέχρι πρόσφατα οι επιστήμονες δεν είχαν κατανοήσει τους ψυχολογικούς και βιολογικούς μηχανισμούς που το εξηγούν.Νέες μελέτες τελικά επιβεβαίωσαν ότι η παρειδωλία δεν οφείλεται σε κάποια εγκεφαλική ανωμαλία ή σε ένα απλό παιγνίδι της φαντασίας. Αντίθετα, προκαλείται από τη δράση του προμετωπιαίου φλοιού του εγκεφάλου, που ερμηνεύει τις προσδοκίες του ατόμου. Στη συνέχεια, στέλνει τα ανάλογα σήματα στον οπτικό φλοιό, με τελικό αποτέλεσμα ο εγκέφαλος να αναδημιουργεί οπτικά στον εξωτερικό κόσμο αυτό που κατά βάθος θέλει να δει κάποιος (ή που ο εγκέφαλος νομίζει ότι θέλει να δει κάποιος).

Έτσι, σύμφωνα με τους ερευνητές, αντί να ισχύει η φράση "βλέποντας πιστεύω", ισχύει μάλλον το "πιστεύοντας βλέπω".

Αυτός είναι και ο λόγος που χρειαζόμαστε την τεχνολογία κατά την διάρκεια της έρευνας προκειμένου να διαπιστώσουμε εάν αυτό που βιώνουμε έχει την βάση του σε εξωτερικά ερεθίσματα ή είναι κάτι που εμείς οι ίδιοι το δημιουργούμε.Επίσης είναι σημαντικό να μην επηρεαζόμαστε ή τουλάχιστον να επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας μέσο της αυτοπαρατήρησης του νου,προσπαθώντας να διαπιστώσουμε αλλά και να εφαρμόσουμε τις θεωρίες αλλά και τις ιστορίες που περιβάλλονται από την αύρα του παραφυσικού .

"Πώς μπορείτε να αποδείξετε εάν αυτήν τη στιγμή κοιμόμαστε, και όλες οι σκέψεις μας είναι ένα όνειρο ή εάν είμαστε ξύπνιοι, και μιλάμε ο ένας στον άλλο;"
Πλάτων


Iωάννης Κόνιαρης
ερευνητής-ιδρυτής/γενικός συντονιστής The AfterDark Project